Domates (Solanum lycopersicum) dünya çapında bahçe bitkileri içerisinde en önemli 3 bitkiden bir tanesi olması yanında tüketim miktarı açısından da dünyanın en önemli sebzesi konumundadır. Son 20 yıl içerisinde domates üretimi sürekli olarak artmıştır. Tüm yıllarda arazi ve seralarda domates üretiminin artmasıyla ekonominin büyümesinde önemli derecede etkili olmuştur. Domatesin kültüre alındığı ve dünyaya yayıldığı yer Avrupa olmasına rağmen Türkiye, Çin, Hindistan, ABD ve Mısır gibi ülkeler günümüzde dünyanın en önemli domates üreticilerinden olmuşlar ve Avrupa ülkelerini bu anlamda geride bırakmışlardır.
Dünya domates üretiminde söz sahibi olan ülkemizde, Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre 2024 yılında, 182 bin 324 hektar alanda, 14 milyon 617 bin ton üretim gerçekleşmiştir. 2020, 2021, 2022 ve 2023 yıllarında üretim 13 milyon ton seviyelerinde olurken, 2005 yılından buyana üretimin yaklaşık %50 civarında arttığı görülmektedir. Domateste üretim artışının tarımsal girdi kullanımının iyileşmesi gibi faktörlerden kaynaklanabileceği belirtilmektedir. Girdi ve yeni tekniklerin domates üretiminde kullanılması ile verimlilik daha da artabilir.
Türkiye’de tüketilen her 4 kilogram sebzenin yaklaşık 1 kilogramı seralarda üretilmektedir. Örtüaltı sebze üretiminin %50’sini domates oluşturmaktadır. Ülkemiz domates üretiminin yıllara göre farklılıklar olmakla birlikte %70’i açıkta, %30’u ise örtüaltında yapılmaktadır. 2024 yılı toplam örtüaltı domates üretimi 4 milyon 156 bin 938 ton olurken, 3 milyon 515 bin 503 ton ile Plastik Seralar öne çıkmaktadır. Cam seralarda 440 bin ton, Yüksek Tünel seralarda 170 bin ton, Alçak Tünel seralarda da 31 bin ton domates yetiştirilmiştir.
Türkiye’nin toplam domates üretim miktarı dikkate alındığında domates üretimimizin %4 kadarının ihracatta değerlendirildiği anlaşılacaktır. Bu nedenle domates ihracatını daha da artırıcı önlemlere yer verilmelidir. Domates üretim, ihracat ve rekabet bakımından avantajlı bir sebzedir. Bu avantajın sürdürülebilir olması önemlidir. Bu nedenle domates üretiminin her aşamasında ulusal ve uluslararası pazarların standartlarını karşılamak için modern tekniklere yer verilmeli; taze olarak dış ticareti yanında katma değeri yüksek domatesten elde edilen mamul ürünler teşvik edilmelidir.
Türkiye’de sebzeler iç pazar taleplerinin karşılanması, ihracata katkı yapması ve sanayiye hammadde sağlaması ile önemli bir tarımsal ürün grubudur. Türkiye’nin sebze üretiminde domates önemli bir paya sahiptir. Öyle ki ülkemiz sebze üretiminin yaklaşık yarısını domates oluşturmaktadır. Domates, anavatanı Türkiye olmamakla birlikte ülkemizde çok yaygın olarak yetiştirilen bir sebze türüdür.
Domates bitkisi 24 kromozomlu diploid bir bitkidir. Patates, patlıcan, tütün, petunya ve biberler gibi ekonomik değeri olan bitkiler de dâhil olmak üzere 3000’den fazla tür içeren patlıcangiller ailesine aittir. Domatesin 10.000’den fazla çeşidi olduğu bilinmektedir. 1754’te Philip Miller domatesi Lycopersicum esculentum adıyla kendi ait türüne taşımıştır. Domates ıslah çalışmaları ise yaklaşık 400 yıl önce başlamıştır dolayısı ile diğer patlıcangiller ailesine göre nispeten daha yeni bir çalışma alanı olmuştur. Islah çalışmalarının bu denli geç başlamasının birçok nedeni sayılabilir fakat en önemli nedenlerden birisinin domatesin bir zamanlar zehirli olduğunun kabul edilmesi ve bu nedenle tüketimine endişe ile bakılmış olmasından kaynaklandığı söylenebilir. İlk başlarda domates ‘mala aurea’ (Altın Elma) bazende ‘poma amoris’ (Aşk Elması) olarak bilinmekteydi. Meksika’da ‘tomatl’ denilmekteydi ve buradan orijin alarak modern ismi tomato olarak adlandırılmıştır.
Kökünü And Dağlarından alan domatesin anavatanı Güney Amerika ülkelerinden Peru’dur. Avrupa’ya Amerika’nın keşfinden sonra 15. yüzyılda getirilmiştir. Günümüzde tüm dünyada yetiştirilen bir kültür bitkisidir ve üretim ile tüketimi artmaya devam etmektedir. Türkiye’ye domatesin gelişi ilk olarak 19. yüzyılda Fransa’nın ardından Suriye üzerinden olmuştur.
Domates meyvesi içerdiği besin miktarları olarak; karotenoidler, lipitler, organik asitler (sitrik asit ve malik asit), %93-95 su, alkolde çözünemeyen katı maddeler (proteinler, selüloz, pektin, polisakkaritler), %5-7 oranında da inorganik bileşiklerden oluşmaktadır. Domates zengin bir mineral, vitamin, organik asit, esansiyel aminoasit ve besin lifi kaynağıdır. Ayrıca zengin vitamin A, vitamin C ve potasyum mineral kaynağı olup, demir ve fosfor gibi mineralleri de içerir. Domatesin kalori ve yağ oranı düşüktür, kolesterol içermeyen iyi bir besin lif kaynağıdır. Domates kendine has besin değeri sayesinde, yani likopen, beta karoten, flavanoidler içerdiğinden koruyucu bir bitki olarak görülür. Özellikle son yıllarda likopenin anti-oksidatif faaliyetleri ve anti- kanser fonksiyonlarından dolayı dev bir popülarite elde etmiştir. Bu yüzden üretim ve tüketimi sürekli artmaktadır.
Türkiye, dünya domates üretiminde 4. sırada
Domates (Solanum lycopersicum) dünya çapında bahçe bitkileri içerisinde en önemli 3 bitkiden bir tanesi olması yanında tüketim miktarı açısından da dünyanın en önemli sebzesi konumundadır. Son 20 yıl içerisinde domates üretimi sürekli olarak artmıştır. Tüm yıllarda arazi ve seralarda domates üretiminin artmasıyla ekonominin büyümesinde önemli derecede etkili olmuştur. Domatesin kültüre alındığı ve dünyaya yayıldığı yer Avrupa olmasına rağmen Türkiye, Çin, Hindistan, ABD ve Mısır gibi ülkeler günümüzde dünyanın en önemli domates üreticilerinden olmuşlar ve Avrupa ülkelerini bu anlamda geride bırakmışlardır. Ayrıca bu ülkeler önemli üretim miktarları ile dünyada ilk sıralarda yer almaktadırlar. Türkiye 14,5 milyon ton domates üretimi ile Çin, Hindistan ve ABD’ den sonra dördüncü sırada yer almaktadır.
Girdi kullanımının iyileşmesi verimliliği artırdı
Dünya domates üretiminde söz sahibi olan ülkemizde, Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre 2024 yılında, 182 bin 324 hektar alanda, 14 milyon 617 bin ton üretim gerçekleşmiştir. 2020, 2021, 2022 ve 2023 yıllarında üretim 13 milyon ton seviyelerinde olurken, 2005 yılından buyana üretimin yaklaşık %50 civarında arttığı görülmektedir.
Domateste üretim artışının tarımsal girdi kullanımının iyileşmesi gibi faktörlerden kaynaklanabileceği belirtilmektedir. Girdi ve yeni tekniklerin domates üretiminde kullanılması ile verimlilik daha da artabilir. Son yıllarda örtü altında domates yetiştiriciliğinin yaygınlaşması üretim ve verimliğin artması yanında sezon genişlemesini de sağlamıştır. Yüksek miktarda üretimi yapılan domatesin iç ve dış pazarlama imkânları mutlaka değerlendirilmedir. Farklı mevsimlerde iç ve dış pazarlarda domates bulundurulması Türkiye’nin rekabet şansını artıracaktır. Diğer yandan Türkiye’de domates üretimini gerek mevsiminde (açıkta) gerekse mevsim dışında (seracılık) artırmak mümkündür.
Üretimin %70’i; Akdeniz, Ege ve Doğu Marmara’dan
Türkiye domates üretiminde en önemli üretici bölgeler; Akdeniz, Ege ve Doğu Marmara’dır. Bu üç bölge ülkemiz domates üretiminin %70’ini karşılamaktadır. Geçtiğimiz yıl Akdeniz bölgemizde, 4 milyon tona yakın domates üretilirken, Ege’de 3,3 milyon ton, Doğu Marmara’da da 2 milyon ton üretim yapılmıştır. İller bazında ise lider konumda Antalya bulunmaktadır. Örtüaltı tarımın başkenti Antalya’da 2024 yılında 2 milyon 629 bin 425 ton domates üretilmiştir. Aynı yıl Bursa’da 1 milyon 724 bin ton, Manisa’da 1 milyon 249 bin ton, İzmir’de de 1 milyon 100 bin ton domates üretimi gerçekleşmiştir.
Örtüaltı sebze üretiminin %50’sini domates oluşturmaktadır
Türkiye’de tüketilen her 4 kilogram sebzenin yaklaşık 1 kilogramı seralarda üretilmektedir. Örtüaltı sebze üretiminin %50’sini domates oluşturmaktadır. Ülkemiz domates üretiminin yıllara göre farklılıklar olmakla birlikte %70’i açıkta, %30’u ise örtüaltında yapılmaktadır. 2024 yılı toplam örtüaltı domates üretimi 4 milyon 156 bin 938 ton olurken, 3 milyon 515 bin 503 ton ile Plastik Seralar öne çıkmaktadır. Cam seralarda 440 bin ton, Yüksek Tünel seralarda 170 bin ton, Alçak Tünel seralarda da 31 bin ton domates yetiştirilmiştir. Örtüaltı domates üretimi, mevsim dışında pazarda ürün bulundurma imkanı sağladığından önemsenmeli ve desteklenmelidir.
Domates üretimimizin sadece %4’ünü pazarlayabiliyoruz
Ülkemizde üretilen toplam sebzenin sadece %5’lik bölümü ihracatta değerlendirilebilmektedir. Sebze ihracatında domates önemli bir paya sahiptir. Domates dış ticarette taze ve işlenmiş olarak değerlendirilen ürünler arasındadır. Domates taze, salça ve soyulmuş domates olarak dış ticarette değerlendirilmektedir. Taze domates ihracat miktarı yıldan yıla değişmekle birlikte ortalaması alındığında 500 bin ton civarındadır. Domates ihracatımız değer bazında en çok 2023 yılında döviz girdisi sağlamıştır. O yıl 5678 bin 897 ton domates ihracatı karşılığında 530 milyon 658 bin dolar girdi yaşanmıştır. Geçtiğimiz yıl ise ihracat miktar bazında 492 bin 243 tona, değer bazında da 425 milyon dolara gerilemiştir. Türkiye’nin toplam domates üretim miktarı dikkate alındığında domates üretimimizin %4 kadarının ihracatta değerlendirildiği anlaşılacaktır. Bu nedenle domates ihracatını daha da artırıcı önlemlere yer verilmelidir. Domates üretim, ihracat ve rekabet bakımından avantajlı bir sebzedir. Bu avantajın sürdürülebilir olması önemlidir. Bu nedenle domates üretiminin her aşamasında ulusal ve uluslararası pazarların standartlarını karşılamak için modern tekniklere yer verilmeli; taze olarak dış ticareti yanında katma değeri yüksek domatesten elde edilen mamul ürünler teşvik edilmelidir.
Kaynaklar
www.fao.org Erişim Tarihi: 28.07.2025
www.tuik.gov.tr Erişim Tarihi: 28.07.2025
Türkiye’de Domates Üretimi, Dış Ticareti ve Rekabet Gücü, İsmail GÜVENÇ, KSÜ Tarım ve Doğa Derg 22(1): 57-61, 2019.
Domates Bitkisi, Besin İçeriği ve Sağlık Açısından Değerlendirmesi, Mukaddes Durmus , Ozlem Yetgin, Mohamed Majed Abed, Esmail Kelil Haji, Kazım Akcay, International Journal of Life Sciences and Biotechnology, 2018.
Türkiye’de yıllara göre domates ekim alanı ve üretim
Yıllar Ekim Alanı (ha) Üretim (ton)
2005 201.116 10.050.000
2010 179.125 10.052.000
2015 186.996 12.615.000
2020 174.437 13.204.015
2021 165.204 13.095.258
2022 158.719 13.000.000
2023 166.323 13.300.000
2024 182.324 14.617.000
Kaynak: FAO, TUİK
———————————————————————–
Bölgelere göre domates üretimi (2024)
Bölgeler Üretim (ton)
Akdeniz 3.992.682
Ege 3.334.291
Doğu Marmara 2.091.723
Batı Marmara 1.486.414
Batı Anadolu 1.204.174
Orta Anadolu 819.496
Güneydoğu Anadolu 616.285
Ortadoğu Anadolu 517.965
Batı Karadeniz 411.345
Kuzeydoğu Anadolu 112.944
Doğu Karadeniz 16.876
İstanbul 12.805
Kaynak: TUİK
———————————————————————–
İllere göre domates üretimi (2024)
İller Üretim (ton)
Antalya 2.629.425
Bursa 1.724.932
Manisa 1.249.158
İzmir 1.105.659
Konya 948.310
Balıkesir 837.381
Kaynak: TUİK
———————————————————————–
Örtüaltı domates üretimi (2024)
Tür Miktar (ton)
Plastik Sera 3.515.503
Cam Sera 440.211
Yüksek Tünel 169.830
Alçak Tünel 31.394
Toplam 4.156.938
Kaynak: TUİK
———————————————————————–
Türkiye’nin domates ihracatı
Yıllar Miktar (ton) Değer (dolar)
2020 513.834 310.058.000
2021 606.583 357.296.000
2022 513.606 370.682.000
2023 578.897 530.658.000
2024 492.243 425.191.363
Kaynak: TUİK, FAO
———————————————————————–