Berna TEMİZ
harmantime@harmantime.com.tr
Çilek (Fragaria × ananassa Duch.) eşsiz tat ve aromasından dolayı dünyada ve ülkemizde üretimi giderek artan üzümsü meyveler grubunun en önemli üyelerinden birisidir. Kültürünün çok eskiye dayanması, geniş ekolojik sınırlar içerisinde üretilebilmesi, tadı, aroması ve diğer bir çok meyvenin pazarda bulunmadığı dönemlerde tüketici ile buluşması çileği üzümsü meyveler arasında yetiştiriciliği en çok yapılan meyve haline getirmiştir. Çilek, gıda endüstrisinde sadece taze tüketimle kalmayıp birçok sektörde yerini almıştır. Bu sektörler; dondurulmuş ürünler, reçel ve marmelat, alkollü içecekler, meşrubat, kurutulmuş ürünler, süt ve süt ürünleri, şekerleme ve pasta süsleme sektörleri şeklinde sıralanabilir.
Çilek, şeker, vitamin ve mineraller gibi çok çeşitli besleyici bileşikler açısından zengindir. İyi bir C vitamini kaynağı olan çilek, karotenoidler, fenolikler, antosiyaninler ve flavonoidler gibi kimi bileşikleri de içerdiğinden mükemmel bir doğal antioksidan kaynağıdır. Ayrıca, belirli kanser türlerini, kardiyovasküler hastalıkları, inflamasyonu, obeziteyi ve tip II diyabeti önleyebilen serbest radikalleri temizleme konusunda oldukça yüksek bir kapasiteye sahiptir.
Çilek ülkemizde en çok Akdeniz Bölgesi’nde yetiştirilmektedir
Dünya’da çileğin %45’i Asya, %27,1’i Amerika, %20,6’sı Avrupa, %6,8’si Afrika ve %0,6’sı Okyanusya’da yetiştirilmektedir. Çin, ABD ve Meksika, dünya çilek üretiminde ilk sıralarda yer alırken, ülkemizde kendine ilk 5 içinde yer bulmaktadır. Çilek üretimi günümüzde sadece geleneksel yöntemle yapılmamakta olup, sera üretimi ve topraksız tarım üretimi ile neredeyse dört mevsim devam eden ve sofralarımızda her an ulaşılabilir bir meyve haline gelmiştir.
Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre ülkemizde, 2005 yılında 200 bin ton olan çilek üretimi, 2024 yılına geldiğimizde 606 bin 254 tona yükselmiştir. Türkiye’de çilek üretimi yaklaşık 20 yılda %300’den fazla artış gösterirken, en fazla üretim rakamına 728 bin 112 ton ile 2022 yılında ulaşılmıştır.
Taze meyvenin az olduğu dönemde olgunlaşmasından dolayı iyi bir pazar avantajına sahip olan çilek, ülkemizde en çok Akdeniz Bölgesi’nde yetiştirilmektedir. 205 bin 752 ton çilek üretimi yapılan Akdeniz’i, 164 bin 772 ton ile Ege takip etmektedir. Bu iki bölge, Türkiye çilek üretiminin %61,1’ini karşılamaktadır. Batı Anadolu, 81 bin 398 ton ile ülkemiz çilek üretiminde üçüncü sırada bulunurken, Batı Marmara 58 bin 881 ton, Doğu Marmara da 55 bin 122 ton ile çilek yetiştiriciliğinde önde gelmektedir.
Modern yetiştiricilik başarıyla uygulanıyor
İç ve dış piyasada ilgi gören çilek, arz ve talep neticesinde üretim alanları çoğalarak çeşit zenginliği ve süreklilik açısından, alternatif bir ürün olarak il bazında da üretim miktarı artmaktadır. Ülkemizde çilek yetiştirilen il sayısında artış yaşanırken, Mersin ve Aydın en fazla çilek üretilen illerimizdir. 2024 yılında Mersin’de 135 bin 527 ton, Aydın’da da 112 bin 877 ton çilek üretilirken, Konya 80 bin 192 ton ile Türkiye çilek üretiminde üçüncü sırada yer almıştır. Çanakkale, Bursa, Antalya ve Manisa ülkemiz çilek üretiminde önde gelen diğer illerimizdir.
Açık tarla ve örtü altı yetiştiriciliği şeklinde üretilen çilekte modern yetiştiricilik ülkemizin her bölgesi ve ilinde başarıyla uygulanmaktadır. Türkiye’de çilek yetiştiriciliğinin önem kazanmasında en önemli neden, çileğin değişik iklim ve toprak koşullarında ekonomik olarak yetiştirilebilmesidir. Bununla beraber çilek yapılan masrafların kısa sürede geri kazanılmasıyla küçük aile işletmeleri tarafından yetiştirilmesine uygun bir türdür. Ayrıca çilek yetiştiriciliğinde birim alandan elde edilen gelir de yüksektir.
İhracat yetersiz
Türkiye’de çilek dış ticareti taze ve dondurulmuş olarak iki şekilde yapılmaktadır. Üretilen çileğin büyük bir bölümü yurt içinde tüketilirken, 2024 yılında sadece %3,4’lük kısım ihraç edilebilmiştir. 2021 yılında bu oran %6,2 iken son 3 yılda yarıya yakın ihracatta azalma söz konusudur. TUİK verilerine göre geçtiğimiz yıl 20 bin 854 ton çilek ihracatı karşılığında, 23 milyon 329 bin 858 dolar gelir elde edilirken, 2021 yılında bu rakam 46 milyon dolar gerçekleşmiştir. Ülkemizin çilek ihraç ettiği ülkeler; Rusya, Romanya, Kazakistan, Irak, Polonya ve Gürcistan’dır.
Sonuç
Meyve türleri içerisinde özellikle üzümsü meyveler yüksek oranda biyoaktif maddeler içermeleri ve bu maddelerin antikanserojen, antimutajen ve antioksidan özelliklerinin bilinmesi nedeniyle sağlık açısından büyük öneme sahiptir. Üzümsü meyveler grubunun en önemli meyve türü olan çileğin yetiştiriciliği ülkemizde son 55 yılda sürekli bir artış eğilimi göstermektedir. Adaptasyon kabiliyetinin yüksekliği nedeniyle çilek, dünyada yetiştiriciliği yaygın olan meyve türlerinden birisidir. Ülkemizde de deniz seviyesinden 2000 m’ye kadar ekonomik çilek yetiştiriciliği mümkündür. Çileğin çok geniş alanda yetiştirilebilmesinde, adaptasyon kabiliyetinin yüksek olması yanında çeşit zenginliği de önemli rol oynamaktadır. Ancak ekonomik çilek yetiştiriciliği hususunda sıcak ılıman iklime sahip ekolojiler daha fazla öneme sahiptir.
Türkiye’de çilek üretimi 1970’li yıllarda başlamış olup 9.700 ton olan üretim düzenli artışla günümüzde 600 bin tonu geçmiştir. Bu üretimle Türkiye, Çin, ABD ve Meksika’dan sonra dünya çilek üretiminde 4. sırada yer alan önemli bir ülke konumuna gelmiştir. Bu ciddi üretim artışı, yapılan bilimsel çalışmalar sonucu bölgelere uygun yeni çeşitlerin seçimi ve modern yetiştirme tekniklerinin kullanımıyla sağlanmıştır.
Ülkemizde üretilen çileklerin %95’inin taze olarak tüketildiği göz önüne alındığında derim sonrası teknolojilerin kullanımı bir zorunluluk haline gelmelidir. Kullanılan güncel yöntemlerin çilek muhafazasında yeni eğilimler doğrultusunda güncellenerek en etkin yöntemin kullanılması hem üretici hem tüketici hem de ülke ekonomisi bakımından önem arz etmektedir.
Kaynaklar
ÇİLEK RAPORU, ULUDAĞ YAŞ MEYVE VE SEBZE İHRACATÇILARI BİRLİĞİ AR&GE ŞUBESİ, 2024.
Solucan ve biyo-gübre uygulamalarının çilek bitkisinin kök ve gövdesinin besin elementi içeriğine etkisi, Neslihan KILIÇ, Harran Tarım ve Gıda Bilimleri Derg. 2024.
Salisilik Asit ve Bor Kombinasyonunun Çilek Yaprağı ve Meyvesinin Besin Elementleri Üzerindeki Etkisi, Ece TOSUN, Mahmut TEPECİK, ANADOLU, J. of AARI, 2024.
Tarım Ürünleri Piyasaları, ÇİLEK, TEPGE, 2021.
Türkiye’de yıllara göre çilek ekim alanı ve üretim
Yıllar Ekim Alanı (ha) Üretim (ton)
2005 10.000 200.000
2010 11.680 299.940
2015 14.190 375.800
2020 17.978 546.525
2021 18.676 669.195
2022 22.272 728.112
2023 21.984 676.818
2024 19.651 606.254
KAYNAK: TUİK
_______________________________________________
Bölgelere göre çilek ekim alanı ve üretim (2024)
Bölgeler Ekim Alanı (ha) Üretim (ton)
Akdeniz 5.134 205.752
Ege 4.474 164.772
Batı Anadolu 3.131 81.398
Batı Marmara 1.879 58.881
Doğu Marmara 3.170 55.122
Ortadoğu Anadolu 623 13.687
Orta Anadolu 445 11.063
Batı Karadeniz 481 6.854
Güneydoğu Anadolu 187 6.336
Doğu Karadeniz 79 1.806
Kuzeydoğu Anadolu 44 346
İstanbul 4 237
Kaynak: TUİK
____________________________________________
İllere göre çilek üretimi (2024)
İller Üretim (ton)
Mersin 135.527
Aydın 112.877
Konya 80.192
Çanakkale 44.857
Bursa 42.783
Antalya 40.522
Manisa 24.086
Kaynak: TUİK
———————————————————————–
Türkiye’nin yıllara göre çilek ihracatı
Yıllar Miktar (ton) Değer (dolar)
2020 25.301 24.476.476
2021 42.108 46.147.292
2022 37.387 31.564.620
2023 37.668 37.128.872
2024 20.854 23.329.858
Kaynak: TUİK
———————————————————————
