Murat PALABIYIK
- Rusya, ayçiçeğinde hem ekim alanı hem de üretim açısından dünyada lider konumdadır. 8.392.310 hektar alanda 13.314.418 ton ayçiçeği üretimi yapılan Rusya’yı, 13.110.430 ton ile Ukrayna izlemektedir. Bu iki ülke, dünya ayçiçeği üretiminin %52,6’sını karşılamaktadır. Arjantin (3.232.649 ton), Çin (2.375.000 ton), Romanya (2.198.670 ton) ve Türkiye (2.067.004 ton) dünya ayçiçeği üretiminde önde gelen diğer ülkelerdir.
- Ülkemizde ekimi yapılan yağlı tohumlu bitkiler içerisinde ekim alanı ve üretim bakımından birinci sırayı ayçiçeği almaktadır. Ülkemizde üretilen bitkisel yağların %50’si de ayçiçeğinden elde edilmektedir. FAO verilerine göre Türkiye’de 2020 yılında, 728.368 hektar alanda, 2.067.004 ton ayçiçeği üretimi yapılmıştır. Üretim miktarı bir önceki yıla göre çok az miktarda azalış gösterse de son 30 yılda katlanarak artmıştır.
- Dünya ayçiçeği tohumu ithalatında ilk sırada maalesef Türkiye yer almaktadır ve ithalat her geçen yıl artmaktadır. 2019 yılında 1.239.492 ton ayçiçeği tohumu ithal eden ülkemiz, bu ithalat karşılığında 568.306.000 dolar ödemiştir. Hollanda, Rusya, İspanya, Bulgaristan, Almanya, Fransa, Ukrayna ve Romanya ayçiçeği tohumu ithalatında ön sırada yer alan diğer ülkelerdir.
Dünya genelinde yağlı tohumlu bitkiler denildiğinde; soya fasulyesi, ayçiçeği, yerfıstığı, kolza, susam, aspir, zeytin, mısır, palmiye tohumu, hindistan cevizi, yağ keteni ve hint yağı bitkileri anlaşılmaktadır. Üretim miktarları dikkate alındığında ilk sıralarda soya, kolza, ayçiçeği, yerfıstığı, pamuk tohumu ve palm çekirdeği bitkileri gelmektedir. Türkiye’de üretimi yapılan yağlı tohumlar grubuna giren ürünler ise ayçiçeği, çiğit, yerfıstığı, soya, haşhaş, aspir, susam ve kolzadır. Bu ürünler arasında çiğit (pamuk tohumu) sadece bir yağ bitkisi olmayıp ülke bitkisel yağ sanayine önemli katkı sağlaması yönünden bu sınıflandırmada yer almaktadır.
Ayçiçeği (Helianthus annuus L.), dünyada önemli yağ bitkilerinden biri olup Türkiye’de de en fazla ekim alanına ve üretim miktarına sahip yağlı tohum bitkisidir. Ülke bitkisel yağ ihtiyacının yaklaşık %50’si ayçiçeğinden elde edilmektedir. Ayçiçeği, tohum içeriğindeki yüksek yağ miktarı (%22-50) nedeniyle bitkisel ham yağ üretimi bakımından önemli bir yağ bitkisidir. Ayçiçeği yağı besin değeri yüksek olan yağlardan biridir. Dünya bitkisel ham yağ üretiminin %9,52’si ayçiçeğinden karşılanmaktadır. Türkiye’de ise bitkisel ham yağ üretiminin %46’sı ayçiçeğinden karşılanmaktadır.
Ayçiçeği yağı, içerdiği doymamış yağ asitleri oranının yüksek (%69) olması açısından da beslenme değeri en yüksek bitkisel yağlardan birisidir. Yan ürün olarak %40-45 oranında elde edilen küspesi, %30-40 oranında protein içermekte olup, değerli bir yem olarak hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Bunlara ek olarak ayçiçeği; yağ, sabun ve boya sanayinde değerlendirilmekte, sapları da yakacak olarak değerlendirilmektedir. Bunun yanı sıra dünya ayçiçeği üretiminin %2,60’ı, Türkiye üretiminin de %7,66’sı çerezlik olarak tüketilmektedir.
Yağlık ayçiçeği; yağ, küspe ve biyodizel üretim amaçlı kullanılmaktadır. Dünyada üretilen ayçiçeği tohumunun yaklaşık %90’ı yağ için işlenmekte olup, dünya yağlı tohum üretiminde ayçiçeği 3. sırada yer almaktadır.
Dünya ayçiçeği üretiminin yarıdan fazlası Rusya ve Ukrayna’dan
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) verilerine göre dünyada 2020 yılında, 27.874.284 hektar alanda, 50.229.567 ton ayçiçeği üretimi gerçekleşmiştir. 1990 yılında 22.705.559 ton olan üretim, son 30 yılda iki kattan fazla artış göstermiştir.
Rusya, ayçiçeğinde hem ekim alanı hem de üretim açısından dünyada lider konumdadır. 8.392.310 hektar alanda 13.314.418 ton ayçiçeği üretimi yapılan Rusya’yı, 13.110.430 ton ile Ukrayna izlemektedir. Bu iki ülke, dünya ayçiçeği üretiminin %52,6’sını karşılamaktadır. Arjantin (3.232.649 ton), Çin (2.375.000 ton), Romanya (2.198.670 ton) ve Türkiye (2.067.004 ton) dünya ayçiçeği üretiminde önde gelen diğer ülkelerdir.
Türkiye’de üretimi en çok yapılan yağlı tohum
Ülkemizde ekimi yapılan yağlı tohumlu bitkiler içerisinde ekim alanı ve üretim bakımından birinci sırayı ayçiçeği almaktadır. Ülkemizde üretilen bitkisel yağların %50’si de ayçiçeğinden elde edilmektedir. FAO verilerine göre Türkiye’de 2020 yılında, 728.368 hektar alanda, 2.067.004 ton ayçiçeği üretimi yapılmıştır. Üretim miktarı bir önceki yıla göre çok az miktarda azalış gösterse de son 30 yılda katlanarak artmıştır.
Ayçiçeği, başta Trakya-Marmara, Ege ve Karadeniz Bölgeleri olmak üzere birçok yerde yetişebilmektedir. Karadeniz ve Trakya-Marmara Bölgeleri dışında sırasıyla Çukurova-Akdeniz, Ege Bölgesi ve daha çok çerezlik olarak da İç Anadolu Bölgesinde ayçiçeği ekimi yapılmaktadır. Türkiye İstatistik Kurumu (TUİK) verilerine göre ülkemizde yağlık ayçiçeği en fazla Tekirdağ’da üretilmektedir. 353.982 ton üretim yapılan bu ilimiz, toplam ayçiçeği üretimimizden %17 pay almaktadır. Konya, 278.546 tonluk üretimle ikinci sırada yer alırken, Edirne (240.434 ton) ve Kırklareli (26.320 ton) bu illeri takip etmektedir. Adana ise 195.429 tonluk yağlık ayçiçeği üretimiyle önde gelen diğer bir ilimizdir. Çerezlik ayçiçeği üretiminde ise 29.179 ton ile Denizli ilk sıradadır. Kayseri (26.243 ton), Kahramanmaraş (19.873 ton), Aksaray (17.553 ton) ve Bursa (14.835 ton) çerezlik ayçiçeği üretiminde diğer önemli illerimizdir.
Ayçiçeği tarımında genelde hububat (buğday-arpa) ile münavebeli ekim nöbeti hakimdir. Özellikle Trakya-Marmara bölgesinde uygulanan fiyat politikalarına da bağlı olarak çiftçiler bazen uzun yıllar üst üste bir ürünü aynı tarlaya ekebilmektedir. Eğer çiftçilerin o yıl için genel tercihi aynı tarlaya üst üste hububat ekme yolunda ise ayçiçeği ekim alanlarında o yıl için bir azalma gözlenebilmektedir. Özellikle ikinci ürün olarak ayçiçeği tarımı için Ege Bölgesinin çok uygun ve önemli bir potansiyele sahip olduğu dikkate alındığında, bu alanlarda buğday-arpa hasadını takiben ayçiçeği tarımının daha geniş olarak yer alması, ayrıca yine pamuk öncesi kolza üretimi ile şeker pancarı ve tütün üretim alanlarındaki muhtemel daralma ile ortaya çıkacak alanlarda ayçiçeği ve kolza üretimine önem verilmesi, bitkisel yağ açığımızın kapatılmasına önemli katkılar sağlayacaktır.
İhracatta Romanya, ithalatta Türkiye ilk sırada
Dünya ayçiçeği yağı üretimine baktığımızda, Ukrayna’nın 5.836.206 ton ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Bu ülkeyi; 5.418.427 ton ile Rusya, 1.414.500 ton ile Arjantin, 1.099.900 ton ile de Türkiye izlemektedir.
Dünya ayçiçeği tohumu ihracatının yaklaşık yarısını AB-28 ve Ukrayna gerçekleştirmektedir. Romanya, 2.047.269 tonluk ayçiçeği tohumu ihracatından 838.361.000 dolar gelir sağlarken, Çin 621.253.000 dolar, Bulgaristan 422.480.000 dolar, Fransa da 398.618.000 dolar gelir elde etmektedir.
Dünya ayçiçeği tohumu ithalatında ilk sırada maalesef Türkiye yer almaktadır ve ithalat her geçen yıl artmaktadır. 2019 yılında 1.239.492 ton ayçiçeği tohumu ithal eden ülkemiz, bu ithalat karşılığında 568.306.000 dolar ödemiştir. Hollanda, Rusya, İspanya, Bulgaristan, Almanya, Fransa, Ukrayna ve Romanya ayçiçeği tohumu ithalatında ön sırada yer alan diğer ülkelerdir.
Bitkisel yağ açığının kapatılmasında önemli bir bitki
Türkiye’de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli bir artış gözlenmektedir. Ülkemizde yağlı tohumların ekiliş eğilimi gösterdiği yıllarda bile, artan nüfus ve buna bağlı olarak kişi başına tüketimin artması sebebiyle, yağ üretimi, tüketimi karşılayamamıştır. Böylece giderek artan yağ açığı ortaya çıkmış ve bu açık ithalat yolu ile giderilmiştir. Bazı yıllarda ise ithal edilen ham yağ rafine edildikten sonra ihraç edilmiştir. Söz konusu bu açık yağlı tohum ve ham yağ ithalatı yoluyla karşılanmakta, bu çerçevede ülkemiz üretiminin yetersizliğinin doğal sonucu olarak gerek yağlı tohum gerekse ham yağ ithalatına ödenen rakamların petrolden sonra yurt dışına en çok ödemenin yapıldığı ithalat ürünleri olarak yer almalarını sağlamaktadır. Bu özelliği ile ayçiçeğinin stratejik bir öneme sahip olduğu açıkça görülmektedir. Yağ bitkileri üretimiyle ilgili istikrarlı bir planlamanın yapılmaması, mevcut üretim potansiyelinden yeterince yararlanılmamasına, bitkisel yağ açığının artmasına ve sanayinin dışarıya bağımlılığının fazlalaşmasına neden olmaktadır. 2015 yılında 340.326 ton olan ayçiçeği tohumu ithalatımız, 2016 yılında 382.329 tona, 2017 yılında 640.442 tona,2018 yılında 712.122 tona ve bahsettiğimiz gibi 2019’da da 1.239.492 tona çıkmıştır.
Türkiye yağlık ayçiçeği tohumu ithalatının yaklaşık yarısını Bulgaristan’dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Ukrayna, Romanya, Rusya ve Moldova’dan, ayçiçeği yağı ithalatının yine yaklaşık yarısını Ukrayna’dan, diğer bölümün büyük bir kısmını ise Rusya, Arjantin, Romanya ve Bulgaristan’dan yapmaktadır. Tohum ithalatında Bulgaristan, ham yağ ithalatında ise Ukrayna yaklaşık %50 pay almaktadır. Ayçiçeği yağını en fazla ihraç ettiğimiz ülkeler ise Irak, Suriye, Lübnan ve Tayland’dır.
Fiyatlar ve destekler
2019 yılı Aralık ayı ayçiçeği üretici fiyatı 3,86 TL/kg iken, 2020 yılının aynı ayında bir önceki yıla göre %52,63 artışla 5,88 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Aynı dönem 10,58 TL/kg olan Ayçiçeği yağı tüketici fiyatı, yine 2020 yılında bir önceki yılın aynı ayına göre %51,86 artışla 16,06 TL/kg olarak gerçekleşmiştir. Ayçiçeği borsa fiyatında Tekirdağ Ticaret Borsası hazır müstahsil satış fiyatları dikkate alınmış olup, bu fiyat 2019 yılı Aralık ayında 2,56 TL/kg’dır. 2020 yılının Aralık ayı borsa fiyatı, 2019 yılının aynı ayına göre %75,78 oranında artış göstermiştir.
Çiftçi Kayıt Sistemi’ne (ÇKS) dahil olan çiftçilere 2020 yılı Fark Ödemesi Desteği Birim Miktarı 50 kr/kg, Mazot desteği 26 TL/da ve Gübre desteği 4 TL/da olmak üzere toplamda 30 TL/da, Organik tarım desteği; III. Kategori üretim için; 30 TL/da olarak uygulanmaktadır. Patates siğili hastalığı görülen (Adana, Afyonkarahisar, Aksaray, Artvin, Ankara, Bursa; Gümüşhane, Iğdır, Kayseri, Niğde, Nevşehir, Ordu, Sivas ve Trabzon) alanlarda yağlık ayçiçeği, aspir, kanola ve soya üretimi yapan çiftçilere aldığı alternatif ödeme desteği 110 TL/da’dır. Diğer yandan, Türkiye’de ayçiçeği tohumu ve ham yağ ithalatında gümrük vergisi ve gözetim fiyatı uygulamaları devam etmektedir. Türkiye’de yağlık ayçiçeği uzun yıllardır üretimini teşvik etmek ve bitkisel yağ açığını giderebilmek amacıyla devlet desteklemesi kapsamındadır.
Sonuç
Yağlı tohumlardaki üretim maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle dış pazar fiyatlarıyla rekabet edememesi, birim alandaki getirisinin düşük olması sebebiyle, yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet edememesi, dünya ham yağ fiyatlarının Türkiye’ye göre daha düşük olması, ürün planlamasının ve yağlı tohum üretiminin artırılmasına yönelik politikaların etkin olamaması, Türkiye’de yağlı tohum üretiminin yeterli olmayışının nedenleri olarak sıralanabilmektedir. Yıllardan beri bu üretim açığını kapatabilecek bir çözüm bulunamamıştır. Bu durum, ithalata bağımlı bitkisel yağ sektörümüzü, dünya pazarındaki dalgalanmalara karşı kırılgan kılmaktadır. Diğer yandan son yıllarda bitkisel yağlar, gıda sektörü dışında biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte enerji sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Diğer bir ifadeyle artık bitkisel yağlar; gıda, enerji ve kimyasal sektörlerde yoğun olarak kullanılan stratejik üründür. Bitkisel yağ sektörümüzde hedef, gelecek yıllarda dışa bağımlılığın azaltılmasıdır.
Türkiye’de bitkisel yağ sanayinin temel sorunu, hammaddede dışa bağımlılıktır. Ülkemizde bitkisel sıvı yağ tüketiminin önemli bir kısmını yağlık ayçiçeğinden elde edilen ayçiçeği yağı oluşturmaktadır. Yurtiçinde tüketilen 1 milyon ton civarındaki ayçiçeği yağının yaklaşık 800-850 bin tonu ülkemiz üretiminden karşılanmaktadır. Aradaki yağ açığı yağlık ayçiçeği tohumu ya da ham ayçiçeği yağı ithalatı yoluyla kapatılmaya çalışılmaktadır. Türkiye’nin bitkisel yağ ihtiyacı, nüfus artışına ve kişi başına tüketilen yağ oranının yükselmesine paralel olarak artış göstermektedir. Ege Bölgemiz özellikle ikinci ürün ayçiçeği tarımı için çok uygun olup önemli bir potansiyele sahiptir. Bu kapsamda, buğday-arpa hasadını takiben ayçiçeği tarımının daha geniş olarak yer alması, ayrıca yine pamuk öncesi kanola üretimi ile şeker pancarı ve tütün üretim alanlarındaki muhtemel daralma ile ortaya çıkacak alanlarda ayçiçeği ve kanola üretimine önem verilmesi, ülkemiz yağ açığının kapatılmasına önemli katkılar sağlayacaktır.
Yağlı tohumlarda alım politikalarında lisanslı depoculuk sistemi devreye sokulmalı ve ürün değerini bulması için borsalar etkin hale getirilmelidir. Yağlı tohum ihtiyacının ülke içinden karşılanması son derece önemli olup ciddi bir ithalat kalemi olan yağlı tohumlarda, üretimi arttırıcı politikaların hayata geçirilmesi gerekmektedir. Ayçiçeği tarımı Trakya Bölgesindeki alanlar dışındaki Orta Anadolu’da daha çok çerezlik ayçiçeği üretimine yönelik yapılmaktadır. Ayçiçeği tarımı için ülkemizde uygun ekolojik koşullar olmasına rağmen ekim alanı arttırılamamaktadır. Bu sorunun aşılabilmesi için potansiyel olarak Karadeniz Bölgesinin iç kısımlarında yer alan iller ile İç Anadolu Bölgesinde yer alan Konya, Aksaray ve Karaman gibi illerin sulanabilen alanlarında ayçiçeği tarımı yapılabilir. Ayçiçeğinin özellikle İç Anadolu Bölgesinde şekerpancarı ile ekim nöbetine girmesi veya şekerpancarı ekiminin sınırlandırıldığı alanlarda bu bitkinin yerine ekilmesi ülkemiz ayçiçeği üretiminin artmasına önemli katkıda bulunacaktır. Aynı şekilde Ege Bölgesinde buğday, arpa hasadını takiben ayçiçeğinin daha geniş olarak yer alması da ekim alanı artışına katkı sağlayacaktır.
Son yıllarda artan rafine ayçiçeği yağı ihracat potansiyeli ve biyodizel sektöründen gelecek talepler de dikkate alınırsa ülkemiz yağlık ayçiçeği üretiminin en az 3.4 milyon ton olması gerekmektedir. Ülkemiz yağlık ayçiçeği kırma kapasitesi 2 milyon ton seviyesinde olup, hammadde yetersizliği ve ithal ham ayçiçeği yağı ile rekabet edilememesi nedeniyle bu kapasitenin en fazla %50’si aktif olarak kullanılabilmektedir. Son olarak halen ülkemizde daha çok Linoleik tip ayçiçeği üretimi yapılmaktadır. Buna karşın son yıllarda özellikle ABD, Fransa ve İspanya’da hem kızartmalık için uygun ve daha sağlıklı, hem de biyodizel için uygun Oleik tip ayçiçeği üretimi yaygınlaşmaya başlamıştır. Türkiye’de de Oleik tip ayçiçeği üretimi yaygınlaştırılmalı ve desteklenerek teşvik edilmelidir. Trakyabirlik bu bağlamda, son birkaç yıldır uyguladığı çalışmalarla Oleik tip ayçiçeği üretimini teşvik etmektedir.
Ülkemiz yağlık ayçiçeği üretim miktarının tüketim miktarını karşılayamaması, kırma sanayinin ithal ürünlere bağlı olması ve düşük kapasitelerde çalışması sektörün en önemli sorunudur. Ülkemiz için son derece stratejik bir öneme sahip olan yağlık ayçiçeği ürünün ekiminin cazip hale getirilerek üretiminin arttırılarak sürdürülebilirliğinin sağlanması için; tarımsal destekleme kapsamında yağlık ayçiçeğine prim desteğinin arttırılarak devamlılığı sağlanmalı, sadece arz açığı olan yağlı tohum bitkilerine hedef odaklı destekleme yapılmalıdır.
Kaynaklar
www.fao.org Erişim Tarihi: 28.12.2021
www.tuik.gov.tr Erişim Tarihi: 28.12.2021
Tarım Ürünleri Piyasaları, Ayçiçeği, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü, Ocak 2021, Ankara.
Ayçiçeği Raporu, T.C. Ticaret Bakanlığı Esnaf, Sanatkarlar ve Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü, Nisan 2020.
Türkiye’de Yağlık Ayçiçeği Üretiminin Analizi, Arif Semerci, Eylem Durmuş, Türk Tarım-Gıda Bilim ve Teknoloji Dergisi, 2021.
